Kunst in ziekenhuizen

De functies van kunst in ziekenhuizen door de eeuwen heen

Ziekenhuizen en andere gezondheidsinstellingen zijn al zes eeuwen bezig met het verzamelen van kunst binnen hun instelling. De functies van deze kunst en de thema’s die in de kunst vertegenwoordigd werden, verschilden door de tijd heen.

In de vijftiende en zestiende eeuw lag de nadruk voornamelijk op de religieuze functie van kunst en was bedoeld voor de patiënten, namelijk om hun te herinneren aan het leven na de dood. In de zeventiende en achttiende eeuw was de kunst bedoeld om donaties te verkrijgen voor de desbetreffende instelling en kwamen er naast religieuze thema’s seculiere thema’s, zoals de medische wereld, bij.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Door het modernistische gedachtegoed in de twintigste eeuw was er weinig aandacht voor kunst in ziekenhuizen. Dat kwam na de Tweede Wereldoorlog weer geleidelijk op gang. Er was toen een hernieuwde interesse in kunst die gestimuleerd werd door de zogenaamde percentageregeling. Dankzij deze regeling was het mogelijk bij de bouw of verbouwing van een instelling van de Rijksoverheid een redelijke kunstcollectie aan te schaffen, waar de resultaten ook nu nog te zien zijn in (academische) ziekenhuizen.

Meer geld maar een minder eenduidige visie op kunst aankopen

De waarde van kunst is vanaf de jaren zeventig minder duidelijk. Er kwam meer geld beschikbaar voor het aankopen van kunst, maar er ontstond een minder eenduidige visie. Ziekenhuizen beslissen zelf welke kunst zij aankopen en waarom. Wellicht wordt er werk aangekocht van bekende kunstenaars om het aanzien van het ziekenhuis te vergroten, heeft het werk een decoratieve functie of wil men een ‘healing environment’ creëren waarbij de omgevingsfactoren bijdragen aan het genezingsproces. Dit komt voort uit een gedachtegoed uit Amerika in de jaren tachtig van de twintigste eeuw dat kunst en andere omgevingsfactoren een positief effect hebben op de patiënten.

Kunst is positief: voor patiënt, personeel en bezoeker

Een belangrijk wetenschappelijk onderzoek werd uitgevoerd door dr. Ulrich. Hij onderzocht welke kunst een positieve werking heeft op patiënten. Niet alleen voor de patiënt, maar ook voor het ziekenhuispersoneel en de bezoeker van een ziekenhuis.

Ulrich stelde in zijn onderzoek patiënten bloot aan drie verschillende soorten kunst, namelijk realistische landschapsschilderkunst met water en bomen, realistische kunst met alleen bomen en abstracte kunst. Daarnaast was er een controlegroep die geen kunst te zien kreeg.

Het resultaat van het onderzoek was dat de patiënten die blootgesteld werden aan het schilderij met water en bomen sneller genazen dan de controlegroep en dat de patiënten die abstracte kunst te zien kregen hier negatieve effecten van ondervonden. Dit is een interessant gegeven, omdat de uitkomsten van dit onderzoek in contrast staan met hetgeen over het algemeen beweerd wordt, namelijk dat alle kunst een positieve werking zou hebben op patiënten, personeel en bezoekers.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Een omgeving die niet alleen draait om ziekte

Een duidelijk voorbeeld van de positieve effecten van kunst beschrijft Victoria Hume in haar artikel Creative Care: the Role of the Arts in Hospitals van Victoria Hume. De unieke capaciteit van de waarde van kunst is om een deel van de emoties en fysieke reacties op ziekte en de instituties waar men ziek is te verlichten. Een andere waarde die Hume toeschrijft aan kunst is het stimuleren van andere gedachten en het uiten van hun mening door patiënten over iets anders dan hun eigen gezondheid.

In Michael Eakins artikel uit het Journal of Public Health Medicine van komt min of meer hetzelfde naar voren. Hierin wordt gesteld dat alle kunst, of in ieder geval alle goede kunst (wat dat dan ook mag zijn), een goede werking op de gezondheid heeft. In het stuk wordt kunst opgevat als iets dat gaat over ontdekkingen, begrip en onderzoek. Volgens Eakin creëert de ervaring van kunst – voor individuen en de gemeenschap – een gevoel van identiteit en de bijbehorende plek in de wereld. “Kunst zou ons eigen potentieel en onze eigen creativiteit stimuleren en verheerlijken”, aldus Eakin. Met andere woorden: kunst heeft de unieke functie om het welzijn en de mentale en spirituele gezondheid van de mens te ontwikkelen.

Pryle Behrman stelt in zijn artikel Art in hospitals: why is it there and what is it for? dat kunst de atmosfeer van een ziekenhuis kan veranderen, aangezien kunst het welzijn van de patiënten kan beïnvloeden. Ziekenhuizen moeten daarom afstappen van klinische, witte ruimtes en een prettige sfeer creëren voor patiënten en werknemers. Zo krijgt de patiënt minder het gevoel buiten de “normale” wereld te staan die alleen draait om ziekte. Voor personeel en bezoekers is een ziekenhuis met kunst een prettig ogende omgeving om te werken en verblijven.

Kunst als wondermiddel

Zoals blijkt uit bovenstaande artikelen zijn er een aantal waarden en functies te onderscheiden. Kunst wordt met grote regelmaat opgenomen in de algehele omgeving van ziekenhuizen. Men kan zo genieten van de relatie tussen de decoratie en de omgeving. Hierdoor wordt de patiënt even afgeleid van de ziekte. Kunst wordt in ziekenhuizen tentoongesteld om emoties, anders dan pijn en angst, naar boven te brengen. Kunst kan bij patiënten andere gedachten stimuleren en ervoor zorgen dat patiënten hun mening uitten over iets anders dan hun eigen gezondheid.

Kunst kan de identiteit van de patiënt bevestigen en zijn of haar emoties reguleren. Ook wordt het versterken van de sociale identiteit als belangrijk onderdeel gezien. Men kan nieuwe ontdekkingen doen door het zien van kunst. Tevens kan kunst worden ingezet om de kwaliteit van de zorg te tonen en het creëren van een imago van een ziekenhuis. Kunst kan dienen ter ontwikkeling van het welzijn en de mentale en spirituele gezondheid. Als laatste moet de kunstselectie afbeeldingen bevatten die de gehele gemeenschap aanspreken, waarbij rekening dient te worden gehouden met de etnische en culturele diversiteit van deze gemeenschap.

Tekst loopt door onder de foto

Onderzoek en de hedendaagse praktijk

Opvallend is dat de uitkomsten van het onderzoek van Ulrich botsen met de hedendaagse praktijk. In ziekenhuizen wordt kunst nog steeds voornamelijk gezien als decoratie. Het gaat hierbij voornamelijk om het creëren van een prettige omgeving voor de patiënten, het personeel en de bezoekers. Ook wordt kunst gezien als middel om de patiënten op andere gedachten te zetten en ze af te leiden van pijn en angst die ze ervaren door ziekte.

Ziekenhuizen maken echter weinig onderscheid in de kunst die ze tentoonstellen. Er wordt verondersteld dat alle kunst goed is voor de patiënten en ze zelfs kan helpen bij het genezingsproces. Zoals echter blijkt uit het onderzoek van Ulrich, is de praktijk weerbarstiger. Het onderzoek van Ulrich is van belang, omdat de uitkomsten van zijn onderzoeken aantonen dat bepaalde kunst de gezondheid van de patiënten beïnvloedt, in negatieve en positieve zin.

Volgens Ulrich is er een krachtig, nieuw en medisch argument om kunst in ziekenhuizen te tonen. ‘In health care there is really only one general criterion for determining the value of a piece of art—does that art beneficially affect patients compared to not having it, and are undesirable effects seen at acceptably low rates?’

Ziekenhuizen zouden zich aldus meer kunnen baseren op recente onderzoeken over de receptie van de getoonde kunst in ziekenhuizen, waardoor ze hun aankoopbeleid hier beter op zouden kunnen afstellen. De waarden en functies die zij hechten aan kunst, zouden op deze manier ook effectiever gerealiseerd kunnen worden. Als laatste zou naar mijn mening ook een verademing zijn om in het ziekenhuis niet meer naar donkere, zwartgallige werken te hoeven kijken. Want laten we wel wezen, de meeste mensen komen daar al niet voor hun lol.

Deze blog is gebaseerd op de scriptie die Malou schreef voor haar bachelor Kunst, Cultuur en Media aan de Rijksuniversiteit Groningen.